Là đầu thuốc có trong tủ thuốc gia đình nhưng nhiều bố mẹ vẫn mù mờ về thuốc hạ sốt dẫn đến nhiều hậu quả đáng tiếc như ngộ độc thuốc hạ sốt.
Ngộ độc vì hạ sốt
Trung tâm Sản Nhi, Bệnh viện Đa khoa tỉnh Phú Thọ từng tiếp nhận bệnh nhi T.V.D (27 tháng t.uổi, trú tại thị trấn Thanh Sơn, Huyện Thanh Sơn, Phú Thọ) có dấu hiệu ngộ độc Paracetamol do sử dụng quá liều. Người nhà bệnh nhi cho biết thấy con ho, sốt, khò khè nên trong 4 ngày cha mẹ đã lấy viên hạ sốt có chứa paracetamol 500mg x 4 viên/ngày cho bé uống.
Kết quả, bé ngày càng lơ mơ, tri giác chậm. Bé D. được đưa vào bệnh viện trong tình trạng mệt lả, sốt 38 độ, khó thở nhiều, ho khò khè, tim nhịp nhanh, phổi thông khí kém, gan to dưới bờ sườn 2 cm. Các bác sĩ chẩn đoán suy hô hấp toan chuyển hóa nặng trên bệnh nhi viêm phổi, theo dõi ngộ độc paracetamol.
Mặc dù được cấp cứu nhưng tình trạng của bé D. vẫn rất nặng, gan suy và tiên lượng t.ử v.ong nếu không được ghép gan. Bệnh nhi được chuyển xuống Bệnh viện Nhi Trung ương tiếp tục điều trị.
Trẻ ngộ độc, suy gan vì thuốc hạ sốt: Sử dụng thuốc hạ sốt như thế nào? (Ảnh minh họa)
Bé N.M.A. 3 t.uổi, Hoàng Mai, Hà Nội cũng được đưa vào bệnh viện cấp cứu vì có dấu hiệu lơ mơ, khó thở. Khi vào viện, mẹ của bé cho biết thấy con sốt cao không đỡ nên mẹ cho uống hạ sốt. Tuy nhiên, khi cho bé uống siro hạ sốt tình trạng hạ sốt không giảm nên mẹ bé đã nhanh chóng lấy viên thuốc hạ sốt hình viên đạn đặt h.ậu m.ôn cho bé.
Mẹ của M. A nghĩ viên đặt h.ậu m.ôn không ảnh hưởng gì tới đường uống nên không sao và mỗi lần cho con uống thuốc chị tự động đặt thêm viên đặt h.ậu m.ôn. Kết quả bé nôn ói nhiều hơn và khi vào viện bác sĩ cho làm xét nghiệm men gan tăng đột biến, tình trạng viêm gan do nhiễm độc paracetamol.
Lúc này, mẹ của M. A mới biết cách điều trị sốt của mình là sai lầm bởi vì dù đặt h.ậu m.ôn thì paracetamol vẫn có tác dụng như đường uống.
Sử dụng thuốc hạ sốt như thế nào?
ThS.BS CK2 Nguyễn Trần Nam – trưởng khoa Nhiễm, Bệnh viện Nhi đồng Thành phố Hồ Chí Minh cho biết sốt là phản ứng bình thường của cơ thể. Khi nhiệt độ cơ thể lên tới 38,5 độ C sẽ được khuyến cáo uống thuốc hạ sốt.
Thuốc hạ sốt là thuốc không kê đơn và được khuyến cáo nên có trong tủ thuốc của các gia đình. Hiện nay, thuốc hạ sốt paracetamol được dùng phổ biến ở nước ta. Các bác sĩ khuyến cáo chúng ta nên hạn chế dùng hạ sốt aspirin hoặc inbufen vì nước ta có dịch sốt xuất huyết các thuốc này có thể làm gia tăng tình trạng xuất huyết.
Paracetamol được xem là “lành” nhưng vẫn phải dùng đúng, dùng đủ. Bác sĩ Nam cho biết hiện có nhiều loại thuốc hạ sốt có thành phần paracetamol được bào chế dưới dạng siro, gói hoà tan, thuốc hạ sốt hình viên đạn để đặt h.ậu m.ôn.
Khi bé bị sốt, đầu tiên là phải đo nhiệt độ. Có thể đo nhiệt độ bằng nhiệt kế thuỷ ngân hoặc nhiệt kế hồng ngoại. Khi đo cần lau khô nách và đo 3-5 phút nếu đo bằng nhiệt kế thuỷ ngân. Còn đo nhiệt độ hồng ngoại qua tai hoặc trán thì có kết quả nhiệt độ ngay. Tuy nhiên, khi đo nhiệt độ cần giữ đúng vị trị đầu đo nhiệt độ cố định.
Khi trẻ bị sốt tới 38,5 độ C trẻ cần được uống thuốc hạ sốt. Uống thuốc cần tuân thủ liều lượng. Các nhà sản xuất đều có hàm lượng nhất định từ 80 mg, 150 mg, 250 mg tương ướng với số cân nặng của trẻ. 1 kg tương ứng với 10 – 15 mg/paracetamol. Nếu trẻ nặng 10 kg có thể uống hạ sốt hàm lượng 150 mg và thời gian uống từ 4 đến 6 tiếng.
Khi uống, tuyệt đối không sử dụng liền lúc cả thuốc hạ sốt đặt h.ậu m.ôn và thuốc uống. Chỉ trong trường hợp bé không uống được do bé nôn ói nhiều, em bé sốt cao kèm co giật hoặc em bé đang ngủ thì có thể cho bé dùng thuốc đặt h.ậu m.ôn.
Nhiều mẹ nghĩ rằng thuốc đặt h.ậu m.ôn an toàn nhưng thực chất hiệu quả thuốc đặt h.ậu m.ôn như đường uống. Các hoạt chất thấm qua niêm mạc h.ậu m.ôn. Nếu đặt thuốc h.ậu m.ôn và uống thêm quá liều sẽ gây ngộ độc paracetamol.
Bác sĩ Nam cũng nhấn mạnh, khi con bị sốt cần cho trẻ uống hạ sốt ngay tại nhà không cần chờ tới bác sĩ. Có nhiều phụ huynh con sốt cao nhưng vẫn không cho hạ sốt mà lại đưa đến bác sĩ để bác sĩ thấy con sốt như thế nào. Điều này cực kỳ nguy hiểm với trẻ.
Bác sĩ Nam cho rằng trẻ sốt cao đo nhiệt độ và phải cho hạ sốt ngay sau đó mới đưa đến bác sĩ. Phụ huynh chỉ cần nhớ nhiệt độ lúc đo cho con trước khi uống thuốc và theo dõi sau khi uống thuốc. Nếu trẻ chơi, ngoan, ăn uống bình thường thì không đáng lo. Trẻ sốt cao, li bì, bỏ ăn cần nhanh chóng đưa tới các cơ sở y tế ngay.
Nguy hiểm khi sử dụng thuốc giảm đau không đúng cách
Thuốc giảm đau là các thuốc nhằm điều trị triệu chứng, làm giảm các cơn đau cấp tính hoặc mạn tính.
2 nhóm thuốc phổ biến nhất có thể được phép bán không cần đơn tại các hiệu thuốc là paracetamol và nhóm kháng viêm không chứa steroid, viết tắt là NSAIDs (Nonsteroidal anti-inflammatory drugs).
3 điểm khác biệt lớn nhất giữa paracetamol và NSAIDs bao gồm:
Nguy cơ khi sử dụng thuốc giảm đau, hạ sốt không đúng cách – tác dụng phụ không mong muốn và ngộ độc do quá liều
Người dân có thể dễ dàng tự mua 2 loại thuốc này không cần đơn tại các quầy thuốc, hiệu thuốc. Tuy nhiên, việc lạm dụng các thuốc giảm đau, hạ sốt này quá mức hoặc tự ý sử dụng mà không có sự tư vấn từ bác sĩ, dược sĩ tiềm ẩn rất nhiều nguy cơ gây hại.
Với paracetamol, mặc dù là thuốc có kinh nghiệm sử dụng lâu năm và rất an toàn khi dùng đúng cách, nhưng lại cũng rất dễ xảy ra ngộ độc do quá liều.
Ngộ độc paracetamol dẫn tới tổn thương gan cấp, trường hợp nặng có thể cần ghép gan hoặc gây t.ử v.ong. Ngay tại Canada, Mỹ và nhiều nước phát triển, quá liều acetaminophen là nguyên nhân hàng đầu dẫn tới suy gan cấp. Ước tính hàng năm tại Canada có 4.500 ca nhập viện do quá liều paracetamol. Lý do là vì chỉ cần dùng cao hơn liều tối đa cho phép một chút là đã xảy ra ngộ độc.
Cụ thể, liều tối đa ở người lớn và trẻ> 12 t.uổi không quá 4g/24 giờ (tức 8 viên paracetamol 500mg), mỗi lần chỉ uống 1-2 viên và cách nhau mỗi 4-6 giờ. Với trẻ nhỏ, liều tối đa cho phép còn thấp hơn nữa và phải tính liều theo cân nặng. Như vậy, ngộ độc có nguy cơ xảy ra khi:
– Dùng quá tổng liều cho phép trong 24 giờ
– Uống liều kế tiếp quá sớm, dưới 4-6 giờ.
– Uống nhiều hơn liều dùng mỗi lần. Ví dụ: 3-4 viên paracetamol 500mg cùng một lúc
– Dùng liên tục kéo dài hơn thời gian khuyến cáo
– Dùng cùng lúc nhiều chế phẩm đều chứa paracetamol mà không hay biết. Ví dụ: thuốc giảm đau khớp và phối hợp thuốc trị cảm cúm (có chứa paracetamol)
– Ở trẻ nhỏ, ngộ độc paracetamol rất dễ xảy ra khi người nhà sốt ruột muốn hạ sốt nhanh chóng cho bé; bị nhầm lẫn liều khi sử dụng xen kẽ paracetamol và ibuprofen; tự ý bù liều khi bé bị nôn ói; không sử dụng đúng dụng cụ lấy thuốc dạng lỏng dẫn tới lấy sai liều, đặc biệt dạng lỏng có nồng độ hoạt chất cao hơn dạng hỗn dịch nên rất dễ quá liều nếu đo liều không chính xác; dùng quá liều tối đa theo cân nặng trẻ; dùng nhiều chế phẩm phối hợp trong điều trị cảm cúm, ho, viêm họng…
So với paracetamol, các thuốc NSAIDs có tác dụng phụ nhiều hơn và một số tác dụng phụ nghiêm trọng xảy ra ngay cả ở liều khuyến cáo, nhất là khi sử dụng liều cao trong thời gian dài như: làm tăng nguy cơ đột quỵ, nhồi m.áu cơ tim, suy tim thậm chí t.ử v.ong, nhất là ở người có t.iền sử bệnh tim mạch, lớn t.uổi; có thể gây tổn thương thận cấp, nhất là ở trẻ nhỏ.
Hơn nữa, người bệnh thường có sốt cao, nôn ói, tiêu chảy, ăn uống kém… dẫn tới tình trạng mất nước, và điều này càng làm tăng nguy cơ gây tổn thương thận; nguy cơ tổn thương thận cấp tăng nếu đang dùng một số nhóm thuốc điều trị huyết áp (nhóm ức chế men chuyển, ức chế thụ thể), hoặc tiểu đường (thuốc metformin, nhóm Sulfonylureas, SGLT2 inhibitors); tăng nguy cơ xuất huyết khi bị sốt xuất huyết hoặc đang dùng thuốc chống đông m.áu; nguy cơ loét bao tử, đặc biệt khi dùng chung một số thuốc (Ví dụ: thuốc kháng viêm corticosteroid…); có thể làm nặng hay bộc phát cơn hen suyễn; làm tăng huyết áp ở người bệnh tăng huyết áp và tăng nguy cơ tụt đường huyết ở người bệnh tiểu đường.
Liều dùng khuyến cáo cho phép sử dụng an toàn của các thuốc nhóm NSAIDs phụ thuộc nhiều vào từng hoạt chất trong nhóm, độ t.uổi, chỉ định sử dụng. Chẳng hạn, với ibuprofen, liều được khuyến cáo để tự hạ sốt tại nhà là 1200mg và chỉ nên dùng trong 3 ngày (theo chuyên luận thuốc ibuprofen của Bộ Y tế Canada).
Nhưng với chỉ định giảm đau do thoái hoá khớp, liều tối đa có thể lên tới 2400mg – 3200mg và cần có đơn bác sĩ. Do đó, việc tự ý sử dụng bất kể khi nào có cơn đau mà không có sự tư vấn kỹ càng với dược sĩ, bác sĩ tiềm ẩn rất nhiều nguy cơ dùng sai liều, quá liều.
Một nguyên nhân khác gây quá liều, sai liều các thuốc giảm đau là do tự ý quy đổi giữa các chế phẩm với hàm lượng và dạng bào chế khác nhau. Chẳng hạn, dạng viên nén ibuprofen 200mg thông thường có thể dùng trong cả hạ sốt và giảm đau, với liều 1 đến 2 viên sau mỗi 4 giờ và tối đa có thể lên đến 2400mg – 3200mg/ngày trong chỉ định giảm đau do thoái hoá khớp.
Trong khi đó, ibuprofen dạng phóng thích kéo dài có hàm lượng 600mg (biệt dược Advil-12-hour) chỉ dùng trong chỉ định giảm đau, chỉ được phép dùng 1 viên mỗi 12 giờ và không quá 2 viên trong 24 giờ (tối đa 1200mg/24 giờ). Tuyệt đối không tự quy đổi cách dùng và liều dùng của dạng viên nén, viên nang thông thường với các dạng phóng thích kéo dài.
Việc tự ý sử dụng thuốc giảm đau, hạ sốt mà không đi khám đầy đủ sẽ dẫn tới việc bỏ sót các tình trạng nguy hiểm cần điều trị sớm (Ví dụ: đau đầu, sốt có thể là một trong các dấu hiệu của viêm màng não). Người dân cũng không nên sử dụng lại đơn thuốc cũ mà không đi tái khám.
Thứ nhất, đó có thể là một tình trạng bệnh mới, khác với bệnh đã chẩn đoán trước đó.
Thứ hai, tình trạng bệnh có thể thay đổi, tiến triển nặng hơn và cần thêm các can thiệp khác, nhất là khi các cơn đau xuất hiện nhiều và khó kiểm soát. Cố gắng tự dùng thuốc giảm đau tại nhà lúc này rất dễ dẫn tới quá liều, gây ngộ độc.
Để tránh các trường hợp tai biến khi dùng thuốc hay ngộ độc thuốc ngoài ý muốn, người dân cần tư vấn ý kiến bác sĩ, dược sĩ trước khi sử dụng bất kỳ loại thuốc giảm đau, hạ sốt nào tại nhà.
Chỉ dùng theo đúng toa bác sĩ hoặc hướng dẫn của dược sĩ tại nhà thuốc. Không tự ý điều chỉnh liều, bù liều hay rút ngắn thời gian giữa các liều đã được hướng dẫn mà không hỏi lại ý kiến dược sĩ, bác sĩ. Người bệnh cần đi khám lại khi có cơn đau, không tự dùng lại đơn thuốc giảm đau cũ hoặc chia sẻ cho người khác sử dụng tương tự.
